తెలుగు వ్యాకరణం - వ్యుత్పత్యర్థములు

తెలుగు వ్యాకరణం - వ్యుత్పత్యర్థములు  

ఒక పదానికి సంబంధించిన పుట్టుక, నేపథ్యం దాని అర్థం మొదలైన వాటిని తెలియజేసేవి వ్యుత్పత్యర్థాలు.

విశ్వంభరుడు - సర్వమునూ భరించువాడు(విష్ణువు)

వదాన్యు౦డు - మిక్కిలిగా  ఇచ్చేవాడు (మంచి దాత)

త్రివిక్రముడు - మూడు లోకాలనూ మూడు అడుగులచే ఆక్రమించినవాడు (విష్ణువు)

ధాత్రి - సర్వమునూ ధరించేది (భూమి)

అభ్యాగతుడు  - భోజనకాలమున వచ్చిన అతిథి (తిథి, పర్వము, ఉత్సవములందు ద్రవ్యాశతో                             వచ్చినవాడు)

నీరజభవుడు - పద్మమున పుట్టినవాడు (బ్రహ్మ)

హరి - భక్తుల హృదయాలను ఆకర్షించువాడు (విష్ణువు)

హరుడు - భక్తుల పీడలను సర్వము హరించువాడు (లేదా) ప్రళయకాలమున సర్వమును                   హరించేవాడు (శివుడు)

మాణవకుడు - మనువు యొక్క అల్పమైన సంతానము (16 ఏండ్లు కూడా నిండని బాలుడు)

నలినాక్షుడు - తామరల వంటి అక్షులు కలవాడు (విష్ణుమూర్తి)

ధరణీసురుడు - భూమి యందలి దేవత (బ్రాహ్మణుడు)

విష్ణుడు - విశ్వమున వ్యాపించి ఉండువాడు (విష్ణువు)

అంధకారం = లోకులను అంధులుగా చేసేది -చీకటి

అనలుడు = లోకమునకు జీవనాధారమైనవాడు -అగ్ని

అనిమిషులు - రెప్పపాటు లేనివారు - దేవతలు

అనిలుడు - ప్రాణులకు జీవనాధారమైనవాడు -వాయువు

అమృతం = మరణమును పొందింపనిది - సుధ

ఇతిహాసం - ఇలా జరిగిందని చెప్పేది - తొల్లిటికథ

ఉరగము = (ఉరస్సు) పొట్టతో పాకేది -పాము

ఉర్వి - విశాలమైనది -భూమి

కంఠీరవం = కంఠంలో ధ్వని కలది - సింహం

క్ష్మా = భారం వహించడంలో ఓర్పుకలది - భూమి

కేశము  - శిరస్సున ఉండేది - వెంట్రుక

ఖగం = ఆకాశంలో పోవునది - పక్షి

ఛాందసుడు = ఛందోరూపమైన వేదం చదివినవాడు-బ్రాహ్మణుడు

తార - దీనిచే నావికులు తరింతురు -చుక్క

దినకరుడు = దినాన్ని కల్గజేయువాడు - సూర్యుడు

ధరణి = సమస్తాన్ని ధరించునది - భూమి

నందనుడు =సంతోషమును కలిగించువాడు- కొడుకు

భూజము = భూమినుండి పుట్టినది -చెట్టు

వారిజము = నీటినుండి పుట్టినది - పద్మం

వారిజ గర్భుడు = పద్మము గర్భముగా గలవాడు - బ్రహ్మ

శరధి = శరములకు (నీళ్ళకు) నిధి - సముద్రం

స్రవంతి - పర్వతాదుల నుండి స్రవించునది - నది

భూజం - భూమియందు పుట్టింది (వృక్షం)

ఇల్లాలు-ఇంటి యందలి స్త్రీ (గృహిణి)

ఆఖండలుడు - కొండల రెక్కలను ఖండించినవాడు (ఇంద్రుడు)

ఇతిహాసం - ఇది ఈ విధంగా జరిగిందనే పూర్వ రాజుల చరిత్ర (రామాయణం, భారతం)

ఇందిర - గొప్ప ఐశ్వర్యం గలది (లక్ష్మీదేవి)

ఇంద్రాణి - ఇంద్రుడి భార్య (శచీ దేవి)

ఉదధి - ఉదకమును ధరించునది (సముద్రం)

ఉపేంద్రుడు - ఇంద్రుని తమ్ముడు (విష్ణువు)

ఉర్వి - పర్వతాలతో కప్పి ఉన్నది (భూమి)

ఉతాకం - నయన కాంతితో కాకులను దహించునది (గుడ్లగూబ)

ఔరసుడు - తనకు ధర్మపత్ని యందు పుట్టినవాడు (వారసుడైన పుత్రుడు)

లాంగలం - దున్నేటప్పుడు భూమిలో చొచ్చునది (నాగలి)

వాగ్మి - చతురంగా మాట్లాడే నేర్పు గలది/గలవాడు (చిలుక, బృహస్పతి)

సీరపాణి- నాగలి హస్తమునందు గలవాడు (బలరాముడు)

అలివేణి - తుమ్మెద వంటి నల్లని కురులు గలది (స్త్రీ)

పన్నగము- పాదములతో నడవనిది (పాము)

రత్నగర్భ- రత్నములు గర్భం నందు కలది (భూమి)

అపర్ణ - ఆకులను సైతం తినక కఠోర తపస్సు చేసింది (పార్వతి)

మర్త్యుడు- మృతి నొందువాడు (మానవుడు)

సరసిజనాభుడు - పద్మం నాభి యందు గలవాడు (విష్ణువు)

కమలిగర్భుడు - కమలం గర్భముగా గలవాడు (బ్రహ్మ)

హుతభుక్కు - హుతమును (హోమాగ్ని) భుజించువాడు (అగ్ని)

పుత్రుడు - పున్నామ నరకం నుంచి రక్షించేవాడు (కుమారుడు)

జీమూతం - దీని యందు నీరు బంధించి ఉంటుంది (మేఘం)

ఛాత్రుడు - గురువు దోషాలను ఛత్రం వలె కప్పిపుచ్చు శీలం గలవాడు (శిష్యుడు)

శివుడు = సాధువుల హృదయాన శయనించి ఉండువాడు, మంగళప్రదుడు (ఈశ్వరుడు)

పతివ్రత = పతిని సేవించుటయే వ్రతంగా కలిగినది (సాధ్వి)

పురంధ్రి = గృహమును భరించునది (ఇల్లాలు)

అంగన = మంచి అవయవములు కలది (స్త్రీ)

ఈశుడు : ఐశ్వర్యయుక్తుడు (శివుడు)

అంబుదము : నీటిని ఇచ్చునది (మేఘము)

అంగన : మంచి అవయవములు కలది (స్త్రీ )

పతివ్రత : : పతి సేవయే వ్రతముగా కలది (సాధ్వి)

బ్రహ్మ:  ప్రజలను వర్థిల్ల చేయువాడు (విధాత)

జనని : జన్మనిచ్చునది (తల్లి)              సంతానమును ఉత్పత్తి చేయునది (తల్లి)

దహనం : కాల్చుటకు సాధనమైనది (అగ్ని)

శివుడు: శుభములను కల్గించువాడు (శంకరుడు)